De vraag naar reizen vertoonde een sterk momentum in 2024. Ondanks de geopolitieke spanningen en de economische onzekerheid bereikte het toerisme in 2024 wereldwijd nieuwe hoogtes. Er werden naar schatting 1,4 miljard internationale toeristen (overnachtingen) geregistreerd in 2024, een stijging van 11% ten opzichte van 2023, oftewel 140 miljoen meer. Internationaal toerisme herstelde vorig jaar tot bijna 99% van het niveaus vóór de pandemie, waarbij de meeste bestemmingen de cijfers van 2019 overtroffen. Europa verwelkomde 1% meer aankomsten dan in 2019 en 5% meer dan in 2023, aldus de World Tourism Barometer van de WTO.
Terwijl het zomerseizoen zijn hoogtepunt bereikte, kwam ‘overtoerisme’ in Europa steeds meer in de publieke discussie. Ook de voorbije maanden zagen we in de pers meer en meer berichten over dit thema. Denk maar aan Barcelona, waar bewoners protesteerden en toeristen lastigvielen op terrassen of Mallorca waar lokale inwoners geen betaalbare woonst meer kunnen huren omwille van de stijgende prijzen omdat eigenaars appartementen en woningen ombouwen voor verhuur via AirB&B of andere platformen. U kent ongetwijfeld de videofilmpjes op YouTube met de files van toeristenbootjes op de kanalen van het Nederlandse Giethoorn. En in 2024 werd de toeristenbelasting in Venetië ingevoerd – 5 € voor 29 dagen- wat ruim aan bod kwam in het nieuws. Deze taks verdubbelt dit jaar.
Wat is overtoerisme of hoe kunnen we dit definiëren ? Vaak wordt het gelijkgesteld met ‘massatoerisme’ of ‘overcrowding’, een bekend fenomeen, voornamelijk geassocieerd met negatieve ervaringen die voortkomen uit de aanwezigheid van te veel toeristen op bepaalde plaatsen en tijden. Overtoerisme is echter een veel breder en complexer fenomeen . In een studie van het Europees Parlement over de impact ervan, vinden we een goede definitie die rekening houdt met die complexiteit: “Overtoerisme beschrijft de situatie waarin de impact van toerisme, op bepaalde tijden en in bepaalde locaties, de fysieke, ecologische, sociale, economische, psychologische en/of politieke capaciteitsdrempels overschrijdt.”
POTENTIELE/REELE BEDREIGING VOOR BESTEMMINGEN
We mogen de impact van overtoersime niet onderschatten. De toeristische sector, inclusief de hotelsector, vreest soms dat overtoerisme vooral de verdere groei in de weg staat. Het kan een reële bedreiging vormen voor bestemmingen wereldwijd. Er zijn voorbeelden waarbij het culturele en/of natuurlijke erfgoed van een toeristische bestemming in gevaar is, of waar de kosten van levensonderhoud en vastgoed sterk zijn gestegen. Verdere groei van overtoerisme kan ook de authenticiteit van een bestemming aantasten en een aanzienlijk risico vormen voor de toekomstige aantrekkelijkheid ervan.
Wanneer we het toeristische product beschouwen, kunnen we het opdelen in drie essentiële of basiscomponenten:
- Bestemming: De plek waar toeristen naartoe reizen, inclusief de attracties, cultuur, en natuurlijke omgeving die de bestemming uniek maken.
- Transport: De middelen waarmee toeristen naar de bestemming reizen en zich ter plaatse verplaatsen, zoals vliegtuigen, treinen, bussen, auto’s, enz.
- Accommodatie: De verblijfsmogelijkheden voor toeristen, zoals hotels, resorts, hostels of andere vormen van logies.
Het is de taak van de overheid om een langetermijnvisie te ontwikkelen op toerisme en een balans te vinden tussen het ondersteunen van de toeristische sector en het beschermen van de belangen van lokale gemeenschappen, het milieu en de infrastructuur. Dit kan door middel van regulering, beleidsmaatregelen, samenwerking met belanghebbenden en het bevorderen van duurzame praktijken. Dit veronderstelt een sterke verdeling van verantwoordelijkheden voor elk van de stakeholders.
PROBLEMEN WORDEN NIET ALLEEN VEROORZAAKT DOOR TOERISTEN
Belangrijk om aan te stippen is dat overtoerisme een probleem is dat complex van aard is. De problemen worden niet alleen veroorzaakt door toerisme-gerelateerde belanghebbenden: “Hoewel toeristen bijna alle stedelijke voorzieningen gebruiken, doen ze dat niet exclusief gebruik,” aldus de studie van het Europees Parlement. Deze problemen vragen dus een meer holistische benadering of een gecombineerde aanpak waarbij verschillende belanghebbenden en aspecten op een samenhangende en gezamenlijke manier worden aangepakt.
Er is dus noodzaak aan langetermijnvisie, regelgeving en leiderschap van de overheid. Deze behoefte staat in sterk contrast met de meer ‘laissez-faire’ houding en zelfregulerende acties die decennialang het debat hebben gedomineerd. We stellen helaas vast dat de (lokale) overheid zelden een lange termijnvisie heeft voor de bestemming en de wisselwerking met de andere stakeholders coördineert. Enkele voorbeelden ?
- De explosieve groei van het aantal AirB&B’s waarbij overheden en stakeholders ook vandaag nog lijdzaam toekijken. Beslissingen tot regulering komen meestal nadat er een overaanbod aan kamers en logies zijn.
- In sommige steden wordt geïnvesteerd in congresaccommodatie en komt de vraag naar een hotelstop voor nieuwe hotels.
- Luchthavens plannen een nieuwe landingsbaan en uitbreiding van de infrastructuur wat logischerwijze nieuwe toeristische bezoekersfluxen zal genereren. En dat terwijl de lokale overheid het (over)toerisme wil beperken.
In plaats van te spreken van overtoerisme, is het wellicht beter om tekortkomingen in infrastructuur en planning aan de kaak te stekken, zoals het NRIT meldt in het rapport “Overtoerisme, mythe of werkelijkheid?”. Een bestemming die niet voorbereid is op het aantal bezoekers dat het wil ontvangen, heeft te maken met drukte, vervuiling en ontevredenheid. Is dat niet het gevolg van het gebrek aan goede infrastructuur en planning? Met de juiste maatregelen kunnen zelfs de drukste bestemmingen hun bezoekers op een verantwoorde manier beheren.
We gingen langs bij Herman Konings, trendwatcher, toekomstdenker en expert op het gebied van maatschappelijke en consumententrends. Herman is van opleiding psycholoog en neuro- fysiopsycholoog. Hij werkte aan het ‘Trendrapport 2021’ van Toerisme Vlaanderen. In het rapport wordt onder meer verwezen naar toeristische trekpleisters die worden overspoeld door bezoekers die vaak maar enkele uren blijven. Denk aan steden als Barcelona of Venetië. Dat brengt de leefbaarheid in het gedrang: lokale inwoners keren zich af van het toerisme, zelfs al verdienen ze er hun boterham mee. En ook de bezoekers zelf vinden het meestal niet prettig om zich door mensenmassa’s te moeten wurmen en overal te moeten aanschuiven. Meer en meer bestemmingen nemen dan ook maatregelen om het aantal toeristen te beperken – detoeristificering, zoals het wordt genoemd.
Konings staat bekend om zijn scherpe analyses van opkomende trends en het identificeren van verschuivingen in consumentengedrag, technologie en cultuur. We legden volgende vragen voor, zoals:
Hotel Business (HB): “Naast Venetië is Palma misschien een mooi voorbeeld waar overtoerisme écht een probleem is. Deze zomer zagen we in een tv-reportage over de schrijnende toestanden in Palma waarbij locals uit hun woningen werden gejaagd en naar campings moesten trekken omdat de reguliere woningen worden omgevormd tot logies voor toeristen?”
Herman Konings (HK): “Overtoerisme heeft natuurlijk – daar kan je niet onderuit – impact of het leven van de locals. Zo zijn de huurprijzen in heel Spanje zijn tussen 2014 en 2024 gestegen met 78%. Als je de inflatie er uitfiltert, dan nog is dit een ongelofelijk sterke stijging. En dan zie je dat in Palma tienduizenden locals op straat komen.
We zagen de voorbije jaren ook een wildgroei van Airb&b verhuur waarbij men de lokale bevolking wegjoeg en daar kan je je vragen bij stellen. Daardoor krijg ook een standaardisering zoals in de UK waar de department stores van de groep ‘John Lewis’ in London workshops gaven voor geïnteresseerden die een Airb&b wilden openen met daarbovenop leuke kortingen als men meubelen en huisgerief ter plaatse kocht. Verschillende workshops per week met telkens 80 geïnteresseerden zorgden algauw dat je overal dezelfde bedden, lakens en meubels kon terugvinden. Er is zelfs onderzoek naar gedaan door een universiteit en men kon geen onderscheid meer maken tussen Airb&b en hotels. De uniciteit van Airb&b met de belofte dat het nog door de eigenaar wordt verhuurd is niet meer. Neen, ze zien er eigenlijk meer en meer als een gestandaardiseerd hotel uit.”
Dit soort standaardisering zien we in Amsterdam ook in het straatbeeld met de vele kaaswinkels of de ‘Nutella shops’ waardoor de toeristen uit India denken dat een Brusselse wafel met Nutella een lokale Hollandse lekkernij is. Dat men de cultuur daarbij geweld aan doet, daar kan ik me best iets bij voorstellen.”
HB: “Anderzijds zie je dat men op vele plaatsen begint te spreken over overtoerisme waar het mijns inziens niet echt aan de orde is zoals bijvoorbeeld in Gent waar de stad nieuwe hotels verbiedt in een poging om het overtoerisme te beperken (VRT-nws, 27 oktober 2023). Is de gevoeligheid voor ‘overtoerisme’ misschien een maatschappelijke trend die we verder zullen zien groeien ? Past dit binnen de spreekwoordelijke verzuring binnen onze maatschappij (Not in my backyard) ?”
HK: Daar heb je 100% gelijk in, het past perfect in de werking van sociale media. Je heb vandaag natuurlijk een trend waarbij mensen à la ‘Extinction Rebellion’ zich uiten als agressieve activisten, ook bij mensen die zich tegen het overtoerisme keren. De drempel om je ‘agressiever’- of misschien moet ik beter ‘assertiever’ zeggen – te gedragen, is verlaagd en sociale media hebben hieraan bijgedragen. De agressievere communicatie van politici zoals Trump of Johnson en de sociale media hebben een infecterende werking op de manier waarom men communiceert. Het mag blijkbaar wat assertiever. Algemeen is er een trend om over te koken. We zijn als het ware voortdurend onderworpen aan een prikkelbombardement. Al die alerts en boodschappen zorgen voor overprikkeling, onrust en stress. En dat betekent uiteraard dat je al snel overreageert bij een stimulus. Het helpt ook niet, en dat noemen ze ‘contactconditionering’, als je ziet dat andere mensen ook hetzelfde overkookgedrag vertonen. Door het contact met anderen die ook harde woorden gebruiken, ga je dat zelf ook doen en dan word je door het contact met al die anderen geconditioneerd en ga je mee in het verhaal. Activisme moet je ook algemeen maatschappelijk of psychologisch begrijpen.”
HB: Zie je ook initiatieven die een antwoord proberen te bieden op het overtoerisme?
HK: “Zeker. In Amsterdam zie je dat de overheid het idee heeft gehad om toeristen naar plaatsen buiten het centrum te lokken door bijvoorbeeld ‘Amsterdam Beach’ te promoten (Zandvoort). Parijs heeft dit ook gedaan, waarbij men Versailles of andere kastelen buiten Parijs heeft gepromoot met als doel aan spreiding te doen.
Deze zomer was ik in Copenhagen en daar heeft ‘Wonderful Copenhagen’ het ‘CopenPay’ programma gelanceerd op grote affiches in de stad met QR-codes, waarbij je beloningen of rewards kon verdienen in Kopenhagen variërend van een gratis lunch of een kop koffie tot een kajaktocht of zelfs gratis toegang tot een museum. Het enige wat je hoeft te doen is bijvoorbeeld fietsen in plaats van autorijden, een bezienswaardigheid buiten het centrum bezoeken, helpen de stad te onderhouden, werken in een stadstuin of je inzetten voor duurzaam gedrag. Kleinschalige initiatieven waarbij men in de communicatie ook aangeeft dat Copenhagen meer is dan alleen de toeristische hotspots het centrum.
HB: Tot slot: wat zie je met betrekking tot het overtoerisme in de volgende jaren ?
HK: “Het was voor mij misschien het toerisme-feitje van het jaar. India heeft ondertussen de grootste bevolking ter wereld met een sterk groeiende middenklasse. Nu het voor Indiërs door opheffing van visumplicht gemakkelijker wordt om naar het buitenland te reizen, heeft het marktonderzoeksbureau PolicyBazaar een enquête georganiseerd om te achterhalen of men de intentie heeft om frequenter naar het buitenland te reizen en zo ja waar ze naartoe willen gaan? Wel 82% gaf aan naar de Schengenlanden te willen reizen met als voorkeur o.a. Frankrijk, Italië, Spanje en Nederland. Dus Amsterdam zal ook nog eens een groot aantal Indiërs mogen verwachten.
Door Alexander Dupont
